ЖАМАЛДЫҢ СОҢҒЫ ЖАЗБАСЫ

Жақында Freedom House-тың 2018 жылдағы «Әлемдегі бостандық» туралы есебін қарап, күйінішті түйін жасадым. Араб әлемінен тек бір ғана елді «еркін» деп атауға болады екен. Ол – Тунис. Одан кейінгі орында «жартылай еркін» мемлекет деген анықтамаға сай келетін Иордания, Марокко және Кувейт тұр. Қалған араб елдері «еркіндіктен жұрдай».    

Демек осы елдерде тұратын арабтарға ақпарат мүлде берілмейді немесе жалған ақпарат беріліп отыр. Олар дұрыс шешімдер қабылдай алмайды, ашық пікірталасқа түсе алмайды, қылаяғы күнделікті тұрмысын түзеуге септігін тигізетін қарапайым іс-әрекеттерді де жасай алмайды. Араб елдеріндегі саясат қоғамның психологиялық-эмоциялық күйіне тікелей ықпал етеді және осыған көз жұмып отырған халықтың біраз бөлігі шын мәнісінде азап шегуде. Қасіретті болса да айтайын: әрине бұл жағдайдың жақсы жаққа қарай өзгере қоюы екіталай.

2011 жылы араб әлемінде үміт ұшқыны пайда болды. Журналистер, ғалымдар мен қарапайым халықтың басым бөлігі өз елдерінің жарқын және еркін келешегіне сенім артты. Олар «биліктің бишігінен біржола құтыламыз, жеке өмірлеріне биліктің араласуын тоқтатамыз, сөз бостандығына қол жеткіземіз» деп үміттенді. Бірақ үміт шоғы тез өшті; бұл елдер кері кетіп, «таз қалпына» қайта келді әрі бұрынғыдан да ауыр қиындықтарға тап болды.

Қымбатты досым, саудиялық белгілі жазушы Салех әл-Шехи мақаласында Сауд Арабияда бұрын-соңды жарық көрмеген ең атышулы материалдарының бірін жазды. Өкініштісі сол, үкіметті сынағаны үшін ол 5 жылға сотталып, қазір түрмеде отыр. Мысыр билігінің күн сайын шыққан «Әл-Масри Әл-Юм» жекеменшік газетін таратпай, алып кетуі журналистерді қазір еш таңқалдырмайды. Биліктің бұл әрекеті жазасыз қалып отыр, халықаралық қауымдастық та бұларды байқамаған сыңай танытады. Бірақ адамдар бәрін көріп, көргенін айыптап отыр.

Араб билігіне БАҚ-тың жанайқайын тұншықтыру құқығы сыйға берілген. Бір кездері журналистер Интернетте нағыз бостандық орнайды, баспа БАҚ-ты құрсаулап алған цензура атымен болмайды деп ойлаған еді. Бірақ бар өмірі ақпарат нөпірін бақылауда ұстау мүмкіндігіне тәуелді билік Интернетке де тырнағын батырды. Олар журналистерді қамады, жарнама жасаушыларға қысым көрсетті: мұның бәрі кейбір мақалаларды ат төбеліндей ғана адамдар көруі үшін жасалған қадам.

Қазір «Араб көктемінің» рухын бойына сіңірген бірнеше құнарлы алаң ғана қалды. «Ескі араб тәртібін» сақтап қалуға жанталасып отырған көршілеріне қарағанда Катар билігі халықаралық БАҚ-тың еркін дамуына жол ашып отыр. Медиа «жартылай еркіндікке ие» Тунис пен Кувейттің өзінде бар назар ұлы араб әлеміндегі қауіп-қатерге емес, ішкі мәселелерге аударылып отыр. Бірақ олар да саудиялық, мысырлық және йемендік журналистерге сөз беруден қорқады. Ал Ливан ше? Араб әлемінің інжу-маржанына айналған бұл елдегі жағдай қандай? Мұнда БАҚ-тағы қоғамдық пікір де біржақты қалыптасқан, барлық ақпараттық басымдық Иранның жақтасы «Хезболла» партиясының мүддесіне құрылған.

Қазір бүкіл араб әлемі «Темір перденің» жаңа нұсқасының құрсауында отыр. Оны сыртқы емес, ішкі саяси күштер жасаған. «Қырғи-қабақ соғыс» кезінде билік институттарын сынаудың құралына айналған «Еуропадағы Азаттық радиосы» бостандыққа деген үміт шоғын үрлеуде елеулі рөл атқарды. Арабтарға осыған ұқсас бірдеңе керек. 1967 жылы The New York Times пен The Washington Post бүкіл әлемнің мұң-мұқтажын білуге болатын тұғырнамаға айналған International Herald Tribune халықаралық газетін құрды.

Құтты шаңырағым – The Washington Post көптеген мақалаларымды араб тіліне аударып, жариялау бастамасын қолға алды. Осы үшін оған алғысымды білдіремін. Арабтар АҚШ пен Батыстағы демократияның түрлі қыр-сырын түсініп, талқылап отыру үшін өз ана тілінде оқи алуы керек. Сондай-ақ бұл демократияға кедергі келтіріп отырған қиындықтардың төркінін түсінуге де жол ашады. Егер Мысыр тұрғыны The Washington Post-тан осы газетті құру процесі сипатталған мақаланы оқыса, ол осыған ұқсас жобаны өз елінде де іске асыруға болатынын түсінер еді.

Араб әлеміне ескі халықаралық медианың заманауи нұсқасы ауадай қажет. Бұдан адамдар жаһандық оқиғаларға қанығып отырады. Ал қазір арабтарға пікірін ашық білдіру мүмкіндігін беру әлдеқайда маңызды болып отыр. Біз кедейліктің, икемі жоқ үкіметтің және шала білімнің азабын тартып келеміз. Араб әлеміндегі қарапайым адамдар ұлттық үкіметтер мен олар таратып отырған үгіт-насихатқа тәуелді емес халықаралық форум құру арқылы туған елдерінің қордаланған мәселелерін шеше алады.

Аударған: Ернат ҚАШҚЫНОВ, аудармашы-журналист