Валюта бағамы
USD - 451.75
EUR - 490.40
RUB - 4.89

АМАНГЕЛДІ АЙТАЛЫ, ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ: ОТАРСЫЗДАНУ МӘДЕНИЕТ ПЕН РУХАНИЯТ АРҚЫЛЫ КЕЛЕДІ

ULYS: Сіз жалпы «ұлтты жаңғырту» керек деген ұсынысты дүркін-дүркін айтып жүрсіз. Бір кездері көшпелі дала қазағы едік, коммунизм келді, күшпен отырықшы етті. Көбіміз қала қазағына айналдық, қуғын көрдік, қысым көрдік, ақсөңке болып аштан қырылдық, соғысқа да қатыстық. Тәуелсіздік алған жылдары нарыққа бет бұрдық. Соңғы екі-үш ғасырда әр түрлі идеологияның қысымында қалып, мәдени соққылар мен зобалаңға ұшыраған ұлттың қазіргі кебі қандай,  қандай қазақпыз өзі? Бұрынғы қазақ пен бүгінгі қазақтың парқы не?

АМАНГЕЛДІ АЙТАЛЫ: Қазіргі қазақты бір сөзбен сипаттау қиынның-қиыны. Бүгінгі қазақ ана тілдің аясында толық ұйыса алмай отыр. Шын мәнінде қазір бір тілде ғана сөйлейтін қазақ жоқ. Мәдениет жағынан да бір мәдениетті ғана ұстанатындар өте аз. Бұл «қазақ өзге тілде сөйлемесін, басқа мәдениетпен араласпасын» деген сөз емес. Алайда қай ұлтта болсын басым тіл өз ана тілі болу керек, үстемдікке өзінің төл мәдениеті ие болуы қажет. Ал тамыры терең дәстүрің мен бабалардан жалғасып келе жатқан дәстүрлі дініңнің мойыны озық тұруы тиіс. Осы тұрғыдан келгенде өкінішке қарай, қазақ бір тілді, ұлттық мәдениеті басым деп айта алмаймыз. Сондықтан тіл жағынан, мәдениет жағынан, руханият жағынын, дәстүр жағынан енді-енді өзімізді танып келе жатқан ұлтпыз. Бірақ «қазақ азды –тозды, деградацияға ұшырады, ұлт болмайды»  дегенге де сенбеймін. Қазақтың қазіргі ұлттық дәстүрі мен дүниетанымында белгілі бір өзек бар. Осы өзек азайып, жіңішкере берсе, ол ұлттық ділден, дәстүрден арылып, айырылып қалу қауіпі жоқ емес. Президент те бір қатерді сезетін шығар. Рухани жаңғыруға бет бұрғызды. Сондықтан мәселе сол өзекті кеңейту. «Ұлтты жаңғырту» дегеннің өзі осы мәселені қаузайды.

ULYS: Кеңестік жүйеде дүниеге келген буынға әлі де болса коммунистік идеология ыстық, кейінгі жастар болса, жаппай исламдық, батыстық құндылықтарға құмарта бастады. Идеологиялық алуандықтар, көзқарастар қайшылығы бізді бөлшектеуге жеткізбей ме? Бауырлас Өзбекстан Әмір Темірді идеология етіп алды, мына тұрған тәжіктердің өзі мың жыл бұрынғы тарихын тірілтіп, сол кездегі көсемі Сомониді ұлтты біріктіретін күшке айналдырды. Түрікмендер де Оғызханды әспеттейді. Біз «Мәңгілік ел» идеологиясын негізге алып, рухани жаңғыруға бет бұрдық. Бүгінгі күні ұлттық идеологиямыздың ұстанымдары не болу керек?     

АМАНГЕЛДІ АЙТАЛЫ: Ұлттық идеология дегенде тіл, дін, мәдениет пен дәстүр бірге жүреді. Әлгі «код» дегеніміз осы. «Код» деген сөздің өзі негізі техникалық ғылымдардан келген ғой. Сол «код» жоғарыда айтқан ұлтты ұлт ететін қасиеттер. Ол қасиеттерден айырылсақ, ұлттық тектен жұрдай боламыз. Ұлттық код өзі-өзінен қалыптаспайды, ол үшін  ұлттың болмысын, қазақтың тарихын білу керек. Сол кезде жаңағы құндылықтар күш алады, үлкен ықпал етеді, оңға да солға, да ауытқып кетпеуге негіз болады, тірек болады. Рухани діңгегі бос жастар көбейді. Басқа дінге өтіп, діннен ажыраса қазақшылығынан да ажырайды деген сөз жоқ. Тілінен адасса, яғни басқа тілге ауысса, басқа дінге де ауысады. Оған нақты мысал бар: бауырлас  башқұрттар мен татарлардың 10 пайызы православ дінінде. Олар ең бірінші тілінен ажыраған, тілінен ажыраған соң бірте-бірте дінінен ажыраған. Енді қалған  башқұрт пен татарларды түгелдей православ етіп шоқындыру үшін алдымен араларынан жағдайын жасап, арнайы дайындап священниктер (дін қызметкерлері - автор) шығарды. Олардың уағызына жастар еруде. Бұл екі ұлттың алдында қазір шоқынып кету, славяндану, орыстану, православ дініне ауып кету сынды үлкен қауіп тұр. Сондықтан ұлттық құндылықтарымызға ерекше мән беру керек.

ULYS: Біздің құндылықтар тек өзіміздің ғана емес, біз мақтанып ауыз толтырып айтатын қазақ елінде өмір сүріп жатқан 130 ұлт өкілдерінің де негізгі  құндылықтарына айналу керек қой?

АМАНГЕЛДІ АЙТАЛЫ: Әрине, негізі қай елде де мынадай бір заңдылық бар: Біздің Ассамблея ашық айтпайды, басқа елдерде ашық айтылады. Мысалы, Германияда тұратын бір қазақ ұлттық мәселені қозғамақ болды делік. Оған «Сенің қазақ ұлтыңның тарихы Қазақстанда зерттеліп жатыр, қазақтың мәдениеті мен тілі де Отаныңда дамып жатыр. Сен  Германияда қазақ мектебін ашам деп, қазақ мәдениетін дамытамын деп бізге талап қойма» деп ашық айтады. Сол сияқты  орыс халқының мәдениеті Ресейде, украиндардікі Украинада болмаса, немістердікі Германияда дамып жатыр. Ал бұл жерде негізгі ұлт, мемлекет құраушы ұлт — қазақтың мәдениеті және тілімен бәсекелестіріп оларды дамыту, оларға жағдай жасаймын деу ақылға сыймайды. Бірақ біз «сенің мәдениетің, тілін ана тарихи Отаныңда дамып жатыр ғой» деп неге айтпаймыз? Керісінше, сен осы елде тұрғаннан кейін, қазақтың тілін, тарихы мен мәдениетін білуің керек деуіміз керек емес пе? Ең бастысы біз қазір өзіміздің ұлттық негізгі тамырымызды, кодымызды сақтауға баса мән беруіміз керек. Біз қазақтың мәдениетін, театрын, кітабын, өнерін басқа ұлттар қызғанышпен қарайды екен деместен қолдауымыз керек. Олар осында дамымағанда қайда барады? Өз ісімізді өзіміз жасай беруіміз қажет. Мысалы,  қазақтың кітабын ашықтан ашық қолдап, қаржы бөлу керек, кітап дүкендерін ашу керек. Өйтпесе, қазақтың рухани құндылығы дамымайды. Қазіргідей кезеңде Президенттің мақаласы өте дұрыс деп санаймын. Себебі, қазір біздің халқымыздың өз ішінде рухани жаңғыруға сұраныс бар. Біз сол сұранысты қанағаттандыруымыз керек. Ендігәрі орыстың театрына 5 теңге бөлсең, қазақтың театрына да 5 теңге бөлеміз деген мәселе дұрыс емес. Қазақтың театрының жағдайы бөлек. Қазақ шеттетілген ұлт, қазақ жәбір көрген ұлт, қазақтың тілі кемшін болған ұлт. Сондықтан өзге ұлт өкілдеріне түсіндіріп айту керек. «Бұл қазаққа жасап отырған артықшылығымыз емес, қазақтың кеңес заманындағы, оған дейінгі рухани жарақатының, алған зиянының орнын толтыру. Мұндай саясатты ашық жүргізуіміз керек. Өзге ұлт өкілдері де оны түсінеді деп ойлаймын.

ULYS: Расында да «Мәңгілік ел» идеясының мәйегі бола алатын, елдің иесі, жердің киесі болып қалатын титулды ұлт қой...

АМАНГЕЛДІ АЙТАЛЫ: Әлбетте, қаржының басым көпшілігі қазақ руханиятына бөліну керек. Жаңа айтқанымдай, біз шапа шеккен халықпыз, біз отаршылдықта болған елміз.  Бізге жасаған қиянаттың орнын толтыру керек. Ұлттың руханиятына салынған үлкен жарақатты емдеу керек. Отарсыздандыру саясаты деген осыдан шығады. Ол саясат қазір бірқатар елдерде жүзеге асып жатыр. Отарсыздандыру көптеген елдерде үлкен саясатқа айналып жатыр. Мысалы, Африка мен Азияның бірқатар елі осыған қатты мәні беруде. Себебі, отарсызданудың өзі  мәдениет пен руханият арқылы келеді.

ULYS: Біз солтүстік көршінің ақпараттық-психологиялық, насихатттық ықпалы басым екендігін мойындаймыз. Олар бізге біртұтас ақпараттық кеңістік тұрғысанан қарайды. Ақпараттық қауіпсіздік саласында қатты ақсап тұрғанымыз күн өткен сайын анық сезілуде...  Қайтпек керек?     

АМАНГЕЛДІ АЙТАЛЫ: Саясаттану ілімінде «ақпараттық отаршылдық яғни «информационный колониализм» деген ұғым бар. Саяси тұрғыдан дербес мемлекетпіз. Ал экономикалық жағынан азды-көпті дербестік алған шығармыз. Бірақ ақпараттық жағынан біз отарланған елміз. Біз әлі күнге дейін орыс ақпараттық кеңістігіндеміз. Ол кеңістіктен шыққан жоқпыз. Біздің санамызға қатты әсер етіп, ықпалынан шығармай отыр. Өкінішке қарай, одан шығамыз деген тірлік бізде де жоқ. Ең бастысы — Қазақстанда Ресейдің ақпараттық өнімін қабылдайтын халық бар. Орыстанған қазақ пен орыс ұлты. Оларға тіпті қажет те. Сондықтан бүгінде біздің ұлттық намысымыз әлі де болса төмен. Ең қорқыныштысы — елдің болашағына үлкен қауіп. Ақпараттық қауіпсіздік дегеніміз — ұлттық қауіпсіздіктің бір саласы ғой. Осы себепті бұл салада елдігімізді қорғау мәселесі рухани жаңғыру саласында бөлек бір, ерекше тақырып ретінде қаралуы қажет.

ULYS: Салиқалы сұхбатыңызға көп рақмет!

Материал «ULYS» танымдық-сараптамалық халықаралық журналынан алынды. Қазақстанның тұңғыш диджитал журналын төмендегі сілтемелер арқылы google play мен app store-дан тегін жүктеп, оқи аласыздар.

Appstore

https://itunes.apple.com/us/app/ulys/id1254960265

Playstore

https://play.google.com/store/apps/details?id=com.publishing.ulys

 

Электрондық пошта мекенжайыңыз жарияланбайды. Қажетті өрістер (*) белгіленеді.

captcha Жаңала