ТҮРКІНІ ТҰТАСТЫРҒАН «ТӘРЖІМАН»
Тағдыры мен тарихы ұқсас, түбі бір түркі халықтарының тұтасу процесінде тіл мен дін ерекше рөл атқарады десек, бұл тұрғыда зиялы қауым өкілдерінің еңбектері өлшеусіз. Басқаға қарағанда, ұлттық санасы ертерек оянған татар халқы қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, т.б. ұлттарға үлгі-өнеге көрсетті. Қазан, Қырым жерлерінің түлектері бүкіл түркі халықтарының саяси-әлеуметтік, азаттық үшін күрестерінің алдыңғы қатарынан көрінді. Бұл руханият саласында да өз ізін қалдырды.
Ресей мұсылмандары зиялыларына айрықша әсер еткен, ой-санасына тың көзқарас қалыптастырған көрнекті ғалым, қоғам қайраткері Исмаил Гаспринский болды.
Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан өзінің жазбасында Қырым татары Исмаил Гаспринский туралы былай деп жазады: «Исмайыл мырза Мұстафа оғлы Қырымда 1851-інші жылы «Ғаспра» деген ауылда туған. «Ғаспрински» деген фамилия содан қалған. Ата-анасы бұрынғы Қырым хандары нәсілінен келген ханзада балалары болған. Исмайыл мырза алғашқы оқуын ауыл мектебінде оқып, онан кейін Мәскеу гимназиясына барып түскен».
Исмаил Гаспринский 1883 жылы 10 сәуірден бастап «Тілде, пікірде, істе – бірлік» деген ұранмен – «Тәржіман» газетін шығарды. Газет Ресейдің түкпір-түкпіріне таратылып қана қоймай, Шығыс елдері мен Орта Азияның мұсылмандар қауымының да қолына тиді. Болашағын бағдарлай білген көреген саясаткердің газетінің атын «Тәржіман» қоюы да тегін емес. Гаспринский орыс мемлекетінің түрлі қиындықтар туғызатынын білетін. Газеттің алғашқы санында мақсатының орыс басылымын кемшіліксіз және қателіксіз аудару екенін айтуы жауапты адамдарды алдау үшін қолданған айлалы қадамы болатын.
Баспа үйін ашу, қағаз бен сия сатып алу, мақала жазу, газетті басу бір басына жүктеледі. Ол туралы Ә.Бөкейхан: «Исмайыл мырза «Тәржіман»-ды өзі жазған, баспаханада харіпті өзі тізген, мәшинәда өзі басқан, газетаны өзі бүктеген, шаһардағы алушыларға өзі үлестірген. Сөйтіп бейнеттеніп жүріп «Тәржіман»-ның бір жағын орысша, бір жағын түрікше толтырып, жеті сайын шығарып, таратып тұрған», – деп оның газетті оңайшылықпен шығармағанын, газет шығару үшін қанша бейнеттенгенін атап өтсе, ғалым Дихан Қамзабекұлы «Түркістан алқасы» еңбегінде былай дейді: «Патша өкіметі тарапынан жаңа көзқарас қатаң бақылауға алынып отырған шақта жалғыз қайраткердің осыншама батыл істерді үзбей жүргізуі үшін тәуекелшілдік қана емес, терең білім, сындарлы ой, көркем сабыр, ақ-адал жүрек қажет болса, ол қасиетті құдай И.Гаспринскийге дарытқан еді».
«Тәржіман» бастапқыда аптасына бір рет шықса, кейіннен күн сайын шыға бастайды. Кішігірім көлеммен және аздаған данамен жарық көргенімен, осы кішігірім қағаздың ел ішіне жүргізген ықпалы зор еді. Газет шыға бастаған кезде көпшілікті қызықтыратын, өзекті мәселелерді терең талдап, халыққа жариялайды. Ақиқатты бұлтартпасыз жазатын және халықты ойлануға шақыратын газет үкімет жауаптыларына ұнай қоймады. Баспа үйі мен басушыны тексерулер, жазалау, тінтулер сирек болған жоқ. Бірақ, бұлар Исмаил мырзаны тоқтата алған жоқ, қайта жігерін жанып, күшіне күш қосты.
«Тәржіман» газеті Ресей мұсылмандарының ғана емес, бүкіл шығыс елдеріне танымал беделді басылым болды. Ол сол тұстағы бүкіл түркі халықтарының басын құраған орталықтың рөлін атқарды. Бұл басылымның құрылтайшысы әрі редакторы – Исмаил бей түркі жұртының тұтастығына жол бастап, оның тіл, дін, бірлігіндегі айқындамасын жасады.
Ал, тұтасу, бірігу арқылы азаттыққа апаратын бұл даңғыл жолды түркілік түлектер жаппай қуаттады. Олар ұлт мүддесі тұрғысынан ой өрбітіп, Ресей құзырындағы мұсылман халықтарына қатысты ортақ мәселелердің шешімін күн тәртібіне қойды. Ұлттық зиялылар мәдени-ағарту орындарын көбейту, баспасөз ісін дамыту, халықтың экономикалық жағдайын жақсарту сияқты өзекті мәселелерді көтеріп, тіл, дін бостандығын талап етті.
Исмаил Гаспринский тіл туралы түсініктері тұрақты түрде «Тәржіман» газетінде басылып тұрды. «Түрік тілінің ерекшелігі» (1888), «Мемлекеттік тіл туралы» (1891), «Түрік тілі туралы» (1892), «Әліпби тарихынан» (1893), «Дауыстап оқу әдісі туралы» (1899), «Тіл, тіл және тіл» (1905), «Түрік тілі және қоғамға үлесі» (1907), «Дұрыс жазу туралы» (1913) сияқты көптеген мақалалар жариялады.
Оның мақалаларында алға тартқан пікірлері арада бір ғасыр уақыт өтсе де бұл тілдердің саяси және әлеуметтік даму тарихтарының тағдырлас болуы және кері кетуінің ұқсауына байланысты көптеген мәселені айқындай алады. Бұл мақалалардағы ой-тұжырымдар түйінінің бүгінгі мемлекеттік мәртебеге қолы жеткен қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, татар тілдері алдында тұрған күрделі міндеттермен ұштасып жатуы кім-кімді де ойландыруы тиіс, өйткені арада бір ғасырлық уақыт кеңістігі жатса да, бұл тілдердің саяси-әлеуметтік даму тарихы тағдырлас, тоқырауы мен қожырауы ұқсас болып келуі көп жайды аңғартса керек.
Газет көтерген өзекті тақырыптар түркі халықтарының тағдыр-тауқыметі, олардың тілі, діні, ділі, әдет-ғұрпы, жер-суы, өткен тарихы мен ауыз әдебиеті үлгілерінің нұсқалары, шешендік өнері мен ақын-жыраулары, елдік салты мен дана ғұламалары, хандар мен батырлары, тағы басқа маңызды мәселелерді қозғады. Баспасөз бетінде әйел адамның білім беру ісіне араласуы сынды ол кездегі сирек кездесетін жағдайлар басылып отырды. Бұл мәселелердің көпшілігі қазірдің өзінде маңызын жоғалтпаған және өзекті тақырыптар еді. Кедергі қойылғанына қарамастан «Тәржіман» қазақ халқының мәдениеті мен тарихымен де айналысты.
«Тәржіманда» қазақ халқының мәдениеті мен тарихына, экономикасына қатысты көптеген материалдар жарияланды. «Қазақтар», «Торғай һәм Орал облыстарындағы қазақтардың жағдайы», «Орыс қоныстанушылары мен жергілікті қазақтардың құқы», «Қазақтар және отарлау саясаты», «Тұтас халықтың қырғыны», «Түркістанды орыстардың басқаруы», «Орыс қоныстанушылары қазақтарды шұрайлы жерлерінен ығыстыруда», «Түркістанның жаңа тарихы», т.б. мақалалары Гаспринскийдің қазақ халқының тағдырына бауырластық жанашырлықпен қарағанын танытады.
Исмаил Гаспринский – ақылды, білімді, жан дүниесінде бүкпесі жоқ таза адам болған. Ол барлық дәуірлердің басты мәселелерін қолға ұстатқандай ашық түсіндіре алатын нағыз саясаткер, бүкпелеуді білмейтін, көріп тұрған болашақтан қандай қиындықтар кездессе де тайсалмайтын баһадүр жан еді.
И.Гаспринскийдің тағы бір ерекшелігі – оның бірнеше тілді меңгергендігі. Барлық түрік тілдерімен қатар орыс және француз тілін де жетік білетін. Бірнеше тілден аударып «Тәржіманда» жариялаған бірқатар хабарлары арқылы бұлай жасай алмаған бауырларына көп көмек тигізді.
Оның бүкіл түркіге түсінікті ортақ тілде «Тәржіман» газетін шығаруы, сөйтіп, осы негізде, түп, тіл, дін бірлігіне жол ашуы – рухани тұрғыдағы алғашқы қадам еді. Бұл жөнінде ғалым Р.Бердібай былай дейді: «Отаршылдықтың зұлматына душар болған түрік халықтарының ортақ мұңын сөйлеген Исмаил Гаспринский (1851-1914) шығармалары ұлттық сананың оянуына күшті ықпал жасады... Түрік халықтарының өзара айырмашылықтарынан гөрі олардың жақындықтарын насихаттауды, рухани бірлестікті күшейтуді ұдайы мақсат етіп ұстану «Тәржіманның» негізгі бағыты болған».
Ол өте мықты сөз шебері болатын, оның жетекшілігімен газеттің қарапайым, қысқа да нұсқа әрі айқын стилі қалыптасты. Ол осы тіл арқылы бүкіл мұсылман әлемін біріктіргісі келді. Қазан төңкерісіне дейін «Тәржіман» секілді ұзақ мерзім, яғни 35 жыл бойы басылған басқа түрік-мұсылман газеті жоқ. Газет бұл жылдары түрік жұртына қызмет етіп, 1918 жылы 23 ақпанда жабылды.
Олжас СҮЛЕЙМЕНОВ, түркітанушы
